Współuzależnienie: czym jest i jak z niego wyjść?

Co to jest współuzależnienie i kogo dotyczy?

Współuzależnienie to utrwalony wzorzec nieadaptacyjnego reagowania emocjonalnego, poznawczego i behawioralnego u osoby żyjącej z osobą uzależnioną. Najczęściej rozwija się wskutek długotrwałego funkcjonowania w rodzinie zmagającej się z problemem uzależnienia i wiąże się z próbami kontroli, ukrywania problemu i kompulsywnego pomagania.

Wspólne objawy współuzależnienia to m.in.:

• zaburzenia psychosomatyczne (nerwice, stany lękowe, depresyjne, chaos emocjonalny),
• trudności poznawcze (zagubienie, zakłócenie normy, brak celu),
• nadużywanie leków nasennych, uspokajających,
• utrata poczucia sensu, duchowa pustka, osamotnienie,
• obniżona samoocena i wyraźne pogorszenie jakości życia.

Osoby współuzależnione bardzo często wywodzą się z rodzin dysfunkcyjnych, w których nauczyły się tłumić swoje potrzeby na rzecz innych. Współuzależnienie może też występować u osób cierpiących na zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne czy tzw. kompulsywne pomaganie.

Czym różni się współuzależnienie emocjonalne od innych form?

Współuzależnienie emocjonalne różni się od innych form przede wszystkim tym, że opiera się na silnej, wewnętrznej zależności psychicznej od drugiej osoby, a niekoniecznie na jej uzależnieniu od substancji czy zachowań. To więź, która wynika z potrzeby ciągłej bliskości, aprobaty i lęku przed opuszczeniem, a nie z konieczności „ratowania” osoby uzależnionej.

Współuzależnienie emocjonalne to forma zależności, w której osoba czuje się życiowo, psychicznie i tożsamościowo związana z drugim człowiekiem – najczęściej partnerem – w sposób całkowicie pozbawiający ją niezależności.

Charakterystyczne cechy współuzależnienia emocjonalnego:

• upojenie relacją – związek jako źródło euforii i poczucia sensu,
• dawka – potrzeba ciągłej atencji, kontroli i zapewnień,
• utrata tożsamości – zatarcie granic „ja”, brak samodzielnych opinii.

Osoba uzależniona emocjonalnie:

• nie potrafi podejmować decyzji bez aprobaty partnera,
• rezygnuje z kariery, przyjaciół, a nawet zdrowia, by utrzymać relację,
• potrzebuje ciągłego potwierdzenia miłości i atencji,
• nie ma odwagi postawić granic ani wyjść z toksycznej relacji.

Tego rodzaju uzależnienie ma najczęściej swoje źródła w dzieciństwie – w relacjach z rodzicami, którzy nie zaspokajali podstawowych potrzeb emocjonalnych dziecka. Terapeutyczne wyjście z takiej zależności to proces odbudowy tożsamości i wartości osobistej.

Jakie są objawy współuzależnienia?

Głównym objawem współuzależnienia jest stałe, kompulsywne koncentrowanie się na zachowaniach i problemach osoby uzależnionej, przy jednoczesnym zaniedbywaniu siebie.

Osoba współuzależniona często:

• tłumaczy i usprawiedliwia picie partnera,
• ukrywa problem przed otoczeniem,
• kontroluje i „zarządza” alkoholem (np. kupuje lub wylewa alkohol),
• wyręcza osobę uzależnioną w obowiązkach i dba o jej wizerunek,
• kłamie i minimalizuje skutki jej działań (np. spłaca długi, tłumaczy nieobecności).

Oceń siebie, jeśli:

• regularnie rezygnujesz z siebie dla „ratowania” drugiej osoby,
• odczuwasz lęk, gdy nie wiesz, co robi Twój bliski,
• masz poczucie winy, jeśli nie jesteś „wystarczająco pomocna/y”,
• czujesz się manipulowana/y, wykorzystywana/y,
• naruszasz własne zasady, by pomagać.

Wiele z tych objawów można zidentyfikować na podstawie dobrze przeprowadzonego wywiadu lekarskiego lub psychologicznego. Dolegliwości psychosomatyczne są często tylko skutkiem głębszych problemów rodzinnych.

Osoby współuzależnione nie tylko przejmują odpowiedzialność za życie innych – one często w ogóle przestają postrzegać swoje potrzeby jako ważne. W codziennym funkcjonowaniu towarzyszy im wewnętrzny przymus bycia potrzebnym, poczucie winy, gdy próbują zatroszczyć się o siebie oraz trudność w przyjmowaniu pomocy od innych.

W miarę trwania takiej sytuacji pojawiają się zaburzenia snu, chroniczne zmęczenie, zaburzenia łaknienia, a nawet objawy psychosomatyczne – bóle głowy, brzucha, problemy z układem pokarmowym czy sercem.

Jakie są fazy współuzależnienia?

Proces współuzależnienia rozwija się etapami i często postępuje wraz z pogłębianiem się uzależnienia osoby bliskiej.

Cztery główne fazy współuzależnienia:

• Negacja problemu – tłumaczenie picia partnera, minimalizacja skutków, wstyd.
• Starania o zmianę – próby kontroli, ograniczania, izolowanie rodziny od otoczenia.
• Dezintegracja – wzrost napięcia, bezsilność, zaburzenia relacyjne.
• Reorganizacja – rezygnacja z prób ratowania, skupienie na sobie, decyzje o separacji lub terapii.

Niektóre osoby na dłużej zatrzymują się w fazie reorganizacji – to moment, który często poprzedza decyzję o podjęciu terapii. Choć z zewnątrz może wydawać się, że sytuacja została opanowana, wewnętrznie osoba nadal zmaga się z napięciem, lękiem o przyszłość i trudnymi emocjami związanymi z odcięciem się od osoby uzależnionej.

Wiele z nich deklaruje uczucie pustki i zagubienia, które nasila się, gdy relacja przestaje być osią relacyjnego funkcjonowania. Dlatego w terapii współuzależnienia tak istotna jest praca nad odbudową własnej tożsamości i zdolności do tworzenia zdrowych relacji – nie tylko z partnerem, ale też z samym sobą.

Jak wyjść ze współuzależnienia krok po kroku?

Wyjście ze współuzależnienia wymaga uświadomienia sobie problemu, zmiany sposobu myślenia oraz realnej pracy nad sobą – najczęściej w ramach terapii indywidualnej i grupowej.

12 kluczowych zasad wychodzenia ze współuzależnienia:

• Zaakceptuj, że uzależnienie to choroba, nie powód do wstydu.
• Przestań ukrywać problem – mów o nim otwarcie.
• Nie traktuj osoby uzależnionej jak dziecka.
• Zrezygnuj z kazań i pustych obietnic.
• Nie łudź się obietnicami bez pokrycia.
• Nie udawaj, że nie widzisz problemu.
• Unikaj emocjonalnego szantażu.
• Nie groź, jeśli nie możesz dotrzymać słowa.
• Przestań kontrolować – nie masz wpływu na wszystko.
• Pozwól osobie uzależnionej ponosić konsekwencje.
• Nie oczekuj szybkiej zmiany – to proces.
• Okaż zrozumienie, ale nie rezygnuj z siebie.

Pomoc można też znaleźć w poradniach leczenia uzależnień i współuzależnienia, gdzie dostępna jest bezpłatna pomoc psychologiczna, terapeutyczna i lekarska. Niezależnie od tego, czy osoba uzależniona podejmie leczenie – Ty możesz rozpocząć proces zdrowienia.

Zdecydowanie się na pomoc to często przełomowy moment – jednak dla wielu osób współuzależnionych jest to krok wyjątkowo trudny. Wstyd, przekonanie o porażce czy strach przed zmianą mogą skutecznie blokować decyzję o sięgnięciu po wsparcie.

Dlatego tak ważna jest rola środowiska – życzliwy lekarz, psycholog, zaufana osoba z otoczenia mogą pomóc przełamać ten opór i skierować na właściwą ścieżkę.

Jak wygląda terapia współuzależnienia?

Terapia współuzależnienia koncentruje się na dwóch filarach: pracy indywidualnej z pacjentem oraz terapii rodzinnej. Celem jest nie tylko pomoc osobie współuzależnionej, ale także odbudowa relacji w całym systemie rodzinnym.

Dwa główne etapy terapii:

• Oczyszczenie emocjonalne – praca nad przeszłością, nauka rozpoznawania i wyrażania emocji, redukcja napięcia i kontroli.
• Rekonstrukcja funkcjonowania – odbudowa tożsamości, wzmocnienie poczucia własnej wartości, nauka zdrowych granic.

Ważnym elementem są grupy wsparcia, których uczestnicy dzielą się doświadczeniem, pomagają sobie wzajemnie i uczą się nowych sposobów funkcjonowania.

Korzyści z uczestnictwa w grupie wsparcia:

• zrozumienie problemu dzięki doświadczeniom innych,
• wsparcie emocjonalne i społeczne,
• przejęcie kontroli nad własnym życiem,
• odzyskanie niezależności i sprawczości.

Gdzie szukać pomocy? Poradnia leczenia uzależnień i współuzależnienia

Pomoc dla osób współuzależnionych jest dostępna w publicznych poradniach terapii uzależnień i współuzależnień w całym kraju.

Formy pomocy:

• indywidualna psychoterapia współuzależnienia,
• grupy terapeutyczne i samopomocowe,
• wsparcie psychiatryczne i medyczne,
• warsztaty i grupy rozwoju osobistego

Współuzależnienie nie zniknie samo, nie „wypali się” z czasem ani nie ustąpi, gdy osoba uzależniona chwilowo przestanie pić czy brać. To stan, który – jeśli nie zostanie zauważony – często utrwala się i wpływa na kolejne relacje, również te niezwiązane z nałogiem.

Praca nad sobą, zmiana nawyków emocjonalnych i umiejętność stawiania granic to proces, ale możliwy – i bardzo uwalniający.