Diagnostyka boreliozy i chorób odkleszczowych

Co to jest borelioza?

Borelioza to choroba przenoszona przez kleszcze z rodzaju Ixodes. W Polsce roznoszą ją przede wszystkim takie bakterie jak Borrelia garinii oraz Borrelia afzelii. I choć krętkowica kleszczowa jest nierzadko bagatelizowana, to należy mieć świadomość konsekwencji, do których prowadzi ukłucie przez zakażonego kleszcza. Kluczowe znaczenie ma w tym kontekście etap choroby. W przypadku zmiany wcześnie zlokalizowanej szanse na wyleczenie są niewątpliwie największe. Nieco mniejsze przypisywane są boreliozie wcześnie rozsianej, a najmniejsze – chorobie późno rozsianej, podczas której bakterie docierają do nerwów czy stawów, powoli je wyniszczając.

Po około 7–10 dniach na skórze pojawia się charakterystyczna zmiana – która stopniowo zwiększa swój rozmiar, tworząc czerwoną lub sinoczerwoną plamę. Jest to tzw. rumień wędrujący, który, co istotne, może, ale wcale nie musi wystąpić u zarażonego człowieka. Wśród prawdopodobnych objawów boreliozy wymienia się też m.in. ogóle zmęczenie, gorączkę, ból głowy i mięśni czy sztywność karku – a więc symptomy, które mogą również wskazywać na przeziębienie czy grypę.

Odpowiednia diagnostyka ma jednak kluczowe znaczenie, ponieważ nieleczona borelioza lub leczona w nieprawidłowy sposób może doprowadzić do poważnych powikłań: stawowych, sercowych i neurologicznych. Jedną z takich konsekwencji są m.in. zapalenia stawów, parestezja oraz sztywność mięśni, karku i szyi. Wśród powikłań sercowych natomiast wymienia się np. zapalenie i zaburzenie rytmu serca, uszkodzenie jego zastawek oraz zapalenie osierdzi i wsierdzia. U wybranych pacjentów pojawiają się także powikłania neurologiczne, w postaci kleszczowego zapalenia mózgu, zapalenia opon mózgowych czy porażenia nerwu twarzy powodującego częściowy niedowład.

Borelioza – skutki:

• kleszczowe zapalenie mózgu,
• zapalenie opon mózgowych,
• parestezja,
• zapalenie serca,
• zapalenie osierdzi i wsierdzia,
• porażenie nerwu twarzy,
• zapalenia stawów,
• sztywność mięśni, karku, szyi,
• zaburzenie rytmu serca,
• uszkodzenie zastawek serca.

Jak można się zarazić boreliozą?

Zgodnie z aktualną wiedzą do zarażenia boreliozą dochodzi wyłącznie w wyniku ukłucia skóry przez zakażonego kleszcza. Odbywa się to na skutek wtarcia w zranione miejsce na skórze zmiażdżonego owada lub tylko jego kału czy treści. Choroba rozwija się wówczas w ciągu 24 do 48 godzin, licząc od opisanej sytuacji. Sugeruje się natomiast, że zachorowania na krętkowicę kleszczową mogą być powodowane również przez inne czynniki, takie jak zakażenie skórne, oddechowe czy zakażenie przez pokarm.

Kto jest najbardziej narażony na boreliozę?

Badania wykazały, że im więcej jest lasów liściastych w danym powiecie, tym więcej wykrywa się zachorowań na boreliozę. Ryzyko wzrasta również wraz z rosnącą liczną dużych zwierząt oraz liczby ludności zamieszkującej dany obszar. Istnieje więc bezpośrednia zależność zachorowania w stosunku do zagęszczenia zwierząt jeleniowatych czy udziału lasów liściastych i poziomu urbanizacji – właśnie te czynniki brali pod uwagę lekarze z Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu i naukowcy z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, którzy badali zachorowania na boreliozę u dzieci z Wielkopolski.

Uważa się również, że niektóre osoby są bardziej narażone na ukąszenie niż inne. Wśród czynników zwiększających ryzyko wymienia się m.in. nadmierne pocenie, niedobory witamin z grupy B w diecie czy posiadanie psa: jeżeli kleszcz nie wbije się jego skórę, to może przedostać się na człowieka. Naukowcy z Uniwersytetu Masaryka w Brnie wykazali także, że kleszcze chętniej atakują ludzi z grupą krwi A, znacznie rzadziej natomiast z grupą krwi B. Należy przy tym podkreślić, że również inne osoby, mające inną grupę krwi, są narażone na ukąszenie.

Jak się chronić przed boreliozą?

W ramach profilaktyki przeciwkleszczowej zaleca się stosowanie odpowiednich repelentów, preparatów wyprodukowanych specjalnie z myślą o odstraszaniu kleszczy. Równie ważną zasadą jest zakrywanie ciała (w miarę możliwości) na czas pobytu w lesie, parku, ogrodzie lub innym miejscu, w którym istnieje zwiększone ryzyko ukąszenia przez kleszcza. Kluczowe znaczenie ma również dokładne oglądanie swojego ciała za każdym razie po powrocie ze spaceru. Wdrożenie takich działań może w znacznym stopniu ograniczyć prawdopodobieństwo zakażenia i nie dopuścić tym samym do pojawienia się poważnych powikłań, np. w postaci kleszczowego zapalenia mózgu.

Jak się ubierać na zewnątrz?

Przed wyjściem do miejsca, w którym istnieje potencjalnie zwiększone ryzyko zarażenia boleriozą, postaraj się zakryć całe ciało. Jeżeli to możliwe, załóż długie spodnie, bluzkę z długim rękawem, wysokie buty i nakrycie głowy. Możesz również wpuścić nogawki w buty – utrudniając kleszczom dostęp do ciała i zwiększając poziom ochrony. Wszystkie te działania są istotne przede wszystkim podczas spacerów w lasach mieszanych z przewagą drzew liściastych. Takie środki ostrożności wskazane są także w przypadku pobytu na polanach, łąkach, działkach, parkach czy na obrzeżach tych terenów, w okolicach rzek, jezior i na terenach zieleni miejskiej.

Stosowanie repelentów – czego nie lubią kleszcze?

Nie zapomnij również o stosowaniu repelentów, w postaci aerozoli, kremów, emulsji, płynów, olejków i pudrów, wyprodukowanych specjalnie z myślą o odstraszaniu kleszczy. Najczęściej  wykorzystywane w profilaktyce przeciwkleszczowej są gotowe środki, które po aplikacji tworzą na skórze parującą barierę ochronną, o nieprzyjemnym dla kleszczy smaku i zapachu. Repelenty występujące w postaci aerozoli czy sprayów na kleszcze należy aplikować z odległości ok. 15–20 cm od ciała, nie nanosząc ich przy tym na okolice nosa, ust i oczu. Szczególną ostrożność należy wówczas zachować w przypadku dzieci – preparat nie powinien znaleźć się na ich dłoniach: ma to na celu zapobieżenie jego przedostaniu się za ich pośrednictwem do oka i jamy ustnej.

Wybrane repelenty na kleszcze:

repelenty z DEET – najpopularniejsze i najskuteczniejsze w odstraszaniu kleszczy; najczęściej o stężeniu od 5 do 30%; środków tych nie mogą stosować kobiety w ciąży i dzieci poniżej 2. roku życia;

repelenty z IR3535 – mniej toksyczne od DEET, choć mogące wywoływać podrażnienie oczu lub skóry i uszkadzać materiały; stosowane najczęściej w stężeniu od 10 do 30%, w mniejszych stężeniach mogą być stosowane u dzieci od 1. roku życia.

Jako alternatywę dla sprayu na kleszcze oraz innych środków tego typu odstraszających opisywane pajęczaki wymienia się repelenty z naturalnymi olejkami. I choć są one mniej skuteczne i działają krócej niż syntetyczne środki (ok. 2 h), to wybiera je liczba grupa osób, rezygnująca tym samym z typowych preparatów na kleszcze. W swoim składzie zawierają olejki pozyskiwane z całych roślin bądź z ich wybranych części. Do najpopularniejszych naturalnych repelentów zalicza się w szczególności:

• olejek z mięty pieprzowej,
• olejek z paczuli,
• olejek goździkowy,
• olejek z drzewa herbacianego.

Zabezpieczanie ogrodu i ochrona zwierząt domowych

Jednym ze sposobów na ograniczenie ryzyka zarażenia się boreliozą jest też zabezpieczenie swojego ogrodu – poprzez stosowanie specjalnych oprysków na kleszcze, zawierających odpowiednie substancje czynne. Ważne jest natomiast to, by wybrany produkt był bezpieczny nie tylko dla ludzi, ale i dla zwierząt domowych, które również spędzają czas w przydomowym ogródku. A jak bezpośrednio chronić same zwierzęta? Na rynku dostępne są rozmaite preparaty mające zabezpieczać zwierzaki przed zarażeniem. Produkty te występują m.in. w postaci kropli, które wmasowuje się w odpowiednie partie ciała swojego pupila (zgodnie z zaleceniami producenta).

Jak bezpiecznie usunąć kleszcza?

Bardzo ważne jest to, by kleszcz został uchwycony w prawidłowy sposób. Należy złapać go zaraz nad skórą, pomiędzy aparatem gębowym a odwłokiem i stanowczym ruchem wyciągnąć ze skóry – zgodnie z osią wkłucia, czyli w sposób pochyły. Możliwe jest wykorzystanie w tym celu specjalnego przyrządu, przeznaczonego właśnie do usuwania kleszczy, w postaci przyssawki lub szczypczyków. Po prawidłowym pozbyciu się pajęczaka należy go unieszkodliwić i zdezynfekować ranę, np. za pomocą wody utlenionej czy spirytusu.

Czy kleszcz sam odpadnie?

Najedzony kleszcz może samoistnie odpaść ze skóry. Zanim jednak do tego dojdzie, prawdopodobne jest przeniesienie przez niego zakażenia boreliozą. Szybkie pozbycie się kleszcza jest więc kluczowe. Nie należy z tym czekać do czasu, aż pajęczak sam odpadnie. Warto przy tym podkreślić, że równie niebezpieczne może okazać się nieodpowiednie urwanie kleszcza i stosowanie w tym celu domowych sposobów.

Z kolei wszelkie próby domowego pozbycia się zwierzęcia, takie jak np. smarowanie go masłem, sprawi, że zacznie się on jedynie dusić, a tuż przed ucieczką uwolni treść z przewodu pokarmowego i ładunek śliny, doprowadzając tym samym do przeniesienia choroby (dot. nosicieli). Bardzo ważne jest więc odpowiednie usunięcie pajęczaka.

Czy istnieje szczepionka na boreliozę?

Niestety nie opracowano jeszcze skutecznej szczepionki na boreliozę. Kluczowe znaczenie ma więc odpowiednia profilaktyka, uwzględniająca przede wszystkim stosowanie odpowiednich środków odstraszających te owady i zachowywanie zasad ostrożności podczas pobytów m.in. w lasach, łąkach, ogrodach czy parkach. Istnieje natomiast szczepionka na odkleszczowe zapalenie mózgu, które wymienia się jako jedno z możliwych powikłań opisywanej choroby.

FAQ, czyli najczęstsze pytania o boreliozę

• Jakie są objawy boreliozy?

  Objawy mogą obejmować rumień wędrujący (charakterystyczna wysypka), gorączkę, ból głowy, zmęczenie, bóle stawów i mięśni.

• Jak długo po ukąszeniu kleszcza mogą pojawić się objawy?

  Objawy mogą pojawić się od kilku dni do kilku tygodni po ukąszeniu kleszcza.

• Jakie badania diagnostyczne są stosowane w celu wykrycia boreliozy?

  Najczęściej stosowane są testy serologiczne, takie jak ELISA i Western blot.

• Czy borelioza jest wyleczalna?

  Tak, borelioza jest wyleczalna, zwłaszcza jeśli zostanie wcześnie zdiagnozowana. Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków.