Celiakia - wykrywanie obecności genu HLA-DQ2/HLA-DQ8

Podstawowym czynnikiem, który charakteryzuje celiakię jest trwała nietolerancja glutenu. Z tego względu osoby, u których choroba ta została zdiagnozowana, zwykle zmuszone są do przestrzegania specjalnej diety bezglutenowej i unikania pokarmów zawierających gluten. Gluten to białko występujące w pszenicy, jęczmieniu, życie i owsie, zatem cały szereg produktów musi zostać wyeliminowanych z jadłospisu.

Do objawów celiakii należą między innymi: anemia, zmęczenie, osłabienie siły mięśni i przewlekła biegunka, a także wzdęcia, bóle brzucha i migreny. U osób, cierpiących na celiakię pojawiają się także zaburzenia koordynacji ruchowej, osteoporoza i zaburzenia miesiączkowania, celiakia może być także przyczyną pojawiania się nawracających aft w jamie ustnej.

Objawy i czynniki ryzyka celiakii

Objawy celiakii mogą mieć zarówno postać klasyczną, jak i nietypową, co często utrudnia szybką diagnozę choroby. W postaci klasycznej dominuje biegunka, bóle brzucha i utrata masy ciała. W formie nietypowej dominują objawy pozajelitowe – np. niedokrwistość z niedoboru żelaza, zaburzenia neuropsychiatryczne, problemy skórne lub niepłodność.

Najczęstsze objawy celiakii:

• anemia i przewlekłe zmęczenie
• utrata masy ciała
• biegunki i bóle brzucha
• wzdęcia i uczucie pełności
• zaburzenia miesiączkowania
• osteoporoza i bóle stawów
• zmiany skórne i afty

Do grup ryzyka należą nie tylko osoby z chorobami autoimmunologicznymi i zespołami genetycznymi, ale również osoby z krewnymi pierwszego stopnia, u których potwierdzono celiakię. Ryzyko zachorowania może być nawet 10-krotnie wyższe niż w populacji ogólnej.

Celiakia a choroby współistniejące

Celiakia często współwystępuje z innymi chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak cukrzyca typu 1, autoimmunologiczne zapalenie tarczycy czy autoimmunologiczne zapalenie wątroby. W przypadku pacjentów z tymi schorzeniami zaleca się wykonanie testów przesiewowych w kierunku celiakii, nawet jeśli nie występują typowe objawy ze strony przewodu pokarmowego.

Diagnostyka celiakii i badania HLA-DQ2/DQ8

Mimo wysokiej częstotliwości występowania, nie zawsze choroba zostaje właściwie wykryta i zdiagnozowana. Część osób nie wie, że jest dotknięta tą przypadłością.

W diagnostyce celiakii istotną rolę odgrywają czynniki genetyczne. Osoby blisko spokrewnione z chorymi należą do grupy ryzyka. Do grupy tej zaliczają się także osoby z zespołem Downa, Turnera czy Williamsa oraz cierpiące na cukrzycę typu I, autoimmunologiczne zapalenie wątroby lub tarczycy.

W celu zdiagnozowania celiakii wykonuje się badanie histopatologiczne jelita cienkiego i badania serologiczne krwi na obecność przeciwciał oraz analizę antygenów HLA-DQ2 lub HLA-DQ8.

Znaczenie badań serologicznych

Badania serologiczne w kierunku przeciwciał przeciw transglutaminazie tkankowej (tTG) oraz przeciwciał EMA (endomysialnych) są podstawowym narzędziem przesiewowym. Ich skuteczność diagnostyczna jest bardzo wysoka, zwłaszcza przy podwyższonym poziomie przeciwciał.

Badanie serologiczne krwi pozwala wyeliminować z grupy ryzyka osoby, u których nie wykryto genów HLA-DQ2 lub HLA-DQ8. Geny te należą do klasy drugiej HLA (Human Leukocyte Antigen) i są zlokalizowane na chromosomie 6 p 21. Ich rolą jest umożliwienie układowi odpornościowemu rozpoznania komórek.

Obecność HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 stwierdza się u około 30% osób zdrowych i u około 90–95% osób chorych na celiakię. Ponieważ geny HLA-DQ2/DQ8 występują u większości chorych, badanie ich obecności jest ważnym narzędziem diagnostycznym wśród osób z grupy ryzyka. Jeżeli badanie nie wykaże obecności tych antygenów, ryzyko zachorowania na celiakię jest bliskie zeru.

Podczas badań diagnostycznych u pacjentów stwierdza się charakterystyczne zmiany jelitowe. Wystąpienie objawów celiakii jest wskazówką do rozpoczęcia pogłębionej diagnostyki, między innymi oznaczenia przeciwciał oraz wykrycia antygenów HLA-DQ2/DQ8.

Testy genetyczne w diagnostyce celiakii

Badania genetyczne są szczególnie przydatne w przypadkach wątpliwych, np. gdy pacjent przez dłuższy czas stosował dietę bezglutenową przed badaniami. W takich sytuacjach wynik badania przeciwciał może być fałszywie negatywny – wtedy testy genetyczne oceniają predyspozycje do choroby.

Samo stwierdzenie obecności genów HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 nie jest równoznaczne z rozpoznaniem celiakii. Jest to jedynie potwierdzenie genetycznej predyspozycji. U wielu osób z tymi genami celiakia może się nie rozwinąć, dlatego ostateczna diagnoza musi być kompleksowa.

Nowe wytyczne diagnostyczne

W najnowszych rekomendacjach ESPGHAN (European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition) z 2024 roku wskazuje się, że u dzieci z typowymi objawami i wysokim poziomem przeciwciał można rozpoznać celiakię bez konieczności biopsji jelita, o ile obecne są geny HLA-DQ2/DQ8. U dorosłych nadal zaleca się wykonanie biopsji, jednak w wybranych przypadkach można rozważyć uproszczoną diagnostykę.

Leczenie i kontrola celiakii

U osób zdiagnozowanych konieczne jest wprowadzenie leczenia, czyli właśnie stosowania diety bezglutenowej. Oznacza to konieczność prowadzenia ścisłej kontroli spożywanych produktów. Wprowadzenie diety na ogół powoduje ustąpienie objawów i poprawę zdrowia.

Najważniejsze elementy terapii:

• ścisła dieta bezglutenowa
• regularne monitorowanie poziomu przeciwciał
• kontrola stanu odżywienia i masy ciała
• zapobieganie niedoborom mikroelementów
• edukacja żywieniowa i wsparcie dietetyczne
• okresowe konsultacje gastroenterologiczne

Ważnym elementem terapii jest edukacja pacjenta, a także regularna kontrola stanu zdrowia – obejmująca m.in. ocenę poziomu przeciwciał, stan odżywienia oraz monitorowanie ewentualnych niedoborów. U pacjentów, którzy przez dłuższy czas nie stosowali diety bezglutenowej mimo diagnozy, wzrasta ryzyko powikłań, takich jak chłoniak jelita cienkiego czy nieodwracalne uszkodzenie kosmków jelitowych.

W ostatnich latach prowadzone są badania nad nowymi formami leczenia, m.in. enzymatycznym rozkładem glutenu, szczepionkami tolerogennymi oraz modulacją mikrobioty jelitowej. Choć obecnie pozostają one w fazie badań klinicznych, w przyszłości mogą stać się uzupełnieniem diety lub alternatywą dla diety bezglutenowej.