Diagnostyka prenatalna – jak wykrywa się wady genetyczne płodu?

Chociaż trudno w to obecnie uwierzyć, to jednak do połowy XX wieku nie istniała możliwość „obejrzenia” rozwijającego dziecka przed narodzinami. Przełom nastąpił pod koniec lat pięćdziesiątych, kiedy to Ian Donald, profesor ginekologii i położnictwa Uniwersytetu w Glasgow wykorzystał echo‑sondę, zapoczątkowując tym samym rozwój diagnostyki prenatalnej. Obecnie mianem tym określa się wszystkie badania, które można przeprowadzić przed urodzeniem się dziecka – zarówno nieinwazyjne, jak i inwazyjne.

Kiedy warto wykonać badania prenatalne

Przeprowadzenie diagnostyki prenatalnej wskazane jest zwłaszcza w przypadku kobiet powyżej 25 roku życia, stwierdzonego nieprawidłowego kariotypu (zestawu chromosomów) matki lub ojca, wcześniejszego urodzenia dziecka z chorobą genetyczną lub wadą wrodzoną, jak również nieprawidłowego wyniku przesiewowego badania USG pomiędzy 11 a 14 tygodniem ciąży.

Polskie Towarzystwo Ginekologiczne (PTG) zaleca jednak, aby przesiewowe badania prenatalne były proponowane wszystkim kobietom ciężarnym w Polsce, bez względu na wiek.

Dodatkowo, wskazaniem do rozszerzonej diagnostyki może być choroba metaboliczna w rodzinie, wcześniejsze ciąże obarczone poważnymi wadami lub występowanie wady w badaniu USG II trymestru, takich jak wodogłowie czy sercowonaczyniowe defekty.

Jakie choroby wykrywają badania prenatalne

Ich wykonanie pozwala rozpoznać m.in. takie choroby genetyczne jak: zespół Downa, Edwardsa, Patau, Turnera, Klinefeltera, mukowiscydozę, fenyloketonurię, hemofilię, wrodzoną łamliwość kości, rdzeniowy zanik mięśni czy dystrofię mięśniową. Wykrywane są także wady rozwojowe układu pokarmowego, nerwowego oraz moczowo‑płciowego.

Nowoczesne algorytmy przesiewowe łączące dane z USG i wyników krwiowej analizy (tzw. testy NIPT) wykazują coraz większą skuteczność i niższą liczbę wyników fałszywie dodatnich.

W wielu ośrodkach klinicznych dostępne są również bardziej zaawansowane metody, takie jak sekwencjonowanie całego exomu płodu, służące do identyfikacji rzadszych mutacji genetycznych, bardziej szczegółowe niż standardowe testy prenatalne.

Nieinwazyjne badania prenatalne

Podstawowym i najczęściej wykonywanym badaniem prenatalnym jest ultrasonografia (USG). Przeprowadzana w pierwszym trymestrze pozwala na dokładne określenie wieku ciąży, żywotności płodu oraz ewentualnych patologii trofoblastu (wierzchnia warstwa komórek zewnętrznych błony płodowej, odpowiedzialna za tworzenie się łożyska). Istotnym badaniem tego okresu ciąży jest także pomiar tzw. przezierności karkowej, uznawany za bardzo czułe badanie przesiewowe w diagnostyce zespołu Downa.

Ultrasonografia przeprowadzana w II trymestrze ciąży (16‑18 tydzień) pozwala również wykryć większość wad ośrodkowego układu nerwowego oraz zagrożeń aneuploidą chromosomową (nieprawidłowa liczba chromosomów).

Badania biochemiczne w krwi matki

Drugim rodzajem nieinwazyjnych badań prenatalnych jest badanie krwi przyszłej matki pod kątem stężenia określonych substancji, m.in. wolnej podjednostki ludzkiej gonadotropiny łożyskowej (ß‑hCG), białka PAPP‑A (tzw. specyficzne dla ciąży wykrywane w surowicy białko A), alfafetoproteiny (AFP), estriolu oraz inhibiny A.

W I trymestrze ocenia się stężenie ß‑hCG i PAPP‑A. W ciążach obarczonych wadami płodu, stężenie PAPP‑A jest prawie zawsze zmniejszone, a ß‑hCG zmienne (zwiększone w zespole Downa, obniżone w przypadku zespołów Edwardsa i Patau).

W II trymestrze możliwe jest wykonanie testu potrójnego (ß‑hCG, estriol, AFP) lub poczwórnego (z inhibiną A). Służą głównie rozpoznaniu ryzyka trisomii 21 oraz otwartych wad cewy nerwowej u płodu.

Pamiętać należy, że w przypadku nieinwazyjnych badań prenatalnych istnieje ryzyko (ok. 5%) uzyskania wyników fałszywie dodatnich, czyli mogą wskazywać na wadę płodu mimo prawidłowego rozwoju ciąży.

Inwazyjne badania prenatalne

Wykazanie w trakcie badań nieinwazyjnych ryzyka wady genetycznej płodu jest wskazaniem do skierowania pacjentki na prenatalne badanie inwazyjne. Przeprowadzane na drodze zabiegowej dają o wiele dokładniejsze wyniki, ale wiążą się z niewielkim (1‑2%) ryzykiem powikłań, takich jak: utrata ciąży, krwawienie, zakażenie lub przedwczesne odpłynięcie wód płodowych.

Do badań tego typu zaliczane są:

• Amniopunkcja – nakłucie igłą pęcherza płodowego i pobranie płynu owodniowego zawierającego komórki płodu. Analiza chromosomowa pozwala ustalić kariotyp dziecka.
• Biopsja trofoblastu – pobranie próbki kosmówki przez powłoki brzuszne lub przez szyjkę macicy. Źródło DNA do badań molekularnych.
• Kordocenteza – pobranie krwi z żyły pępowinowej, umożliwiające badanie cytogenetyczne krwinek płodowych oraz ocenę parametrów biochemicznych.
• Fetoskopia – wziernikowanie macicy systemem optycznym wprowadzonym przez powłoki brzuszne. Pozwala obejrzeć płód i wykonać pewne zabiegi lecznicze.
• Biopsja tkanek płodu – pobranie pod kontrolą USG wycinka skóry, mięśni lub wątroby płodu w specyficznych przypadkach.

Nowoczesne techniki diagnostyki inwazyjnej

Rozwój technologii obrazowania 3D i technik genetycznych prowadzi do coraz bezpieczniejszych i bardziej precyzyjnych procedur inwazyjnych. Pojawiają się metody minimalnie inwazyjne, takie jak mikro‑amniopunkcja.

W wielu ośrodkach klinicznych dostępne są też testy oparte na sekwencjonowaniu płodowego DNA z próbki płynu owodniowego lub kosmówki, oferujące szeroki zakres analizy genetycznej.

Interpretacja wyników i opieka specjalistyczna

Wyniki badań prenatalnych powinny być omawiane podczas konsultacji z genetykiem klinicznym lub specjalistą ginekologiem‑położnikiem. Interpretacja ryzyka oraz możliwych opcji postępowania pozwala pacjentce podjąć świadomą decyzję dotyczącą kontynuacji ciąży.

W przypadku wykrycia podejrzanych wyników, możliwe są dalsze konsultacje, wsparcie psychologiczne oraz planowanie ewentualnych interwencji przedporodowych lub leczenia po urodzeniu dziecka.