Szczepienie na kleszcze/boreliozę

Przed jakimi chorobami chroni szczepionka na kleszcze?

Szczepionka na kleszcze dostępna w Polsce chroni wyłącznie przed kleszczowym zapaleniem mózgu (KZM), czyli ciężką, wirusową chorobą neuroinfekcyjną. Nie zapewnia ochrony przed boreliozą ani innymi chorobami odkleszczowymi.

Kleszcze przenoszą wiele różnych patogenów – bakterie, wirusy i pierwotniaki. Wśród nich znajdują się m.in.: Borrelia burgdorferi (borelioza), wirus KZM, Anaplasma phagocytophilum (anaplazmoza), Babesia microti (babeszjoza), Francisella tularensis (tularemia), gorączka Q, różne typy riketsji.

Obecnie naukowcy z międzynarodowego konsorcjum ANTIDotE, finansowanego przez Komisję Europejską, pracują nad stworzeniem nowej szczepionki, która miałaby działać bezpośrednio na ślinę kleszcza. Taki preparat mógłby blokować przenoszenie wielu patogenów jednocześnie, zanim zdążą przedostać się do organizmu człowieka.

Czy szczepionka przeciwko KZM chroni przed boreliozą?

Nie, szczepionka przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu nie chroni przed boreliozą. To dwa zupełnie różne patogeny – KZM wywołuje wirus, natomiast boreliozę bakteria z rodzaju Borrelia.

Czy warto szczepić się przeciwko odkleszczowemu zapaleniu mózgu?

Tak, szczepienie przeciwko KZM warto rozważyć, ponieważ choroba ta może prowadzić do poważnych powikłań neurologicznych, a nawet śmierci. Kleszczowe zapalenie mózgu to choroba o ostrym przebiegu, której źródłem najczęściej jest ugryzienie przez zakażonego kleszcza. W rzadszych przypadkach do zakażenia może dojść przez spożycie niepasteryzowanego mleka zakażonego zwierzęcia, a wyjątkowo – poprzez transfuzję krwi lub przeszczep.

Objawy choroby mogą być początkowo łagodne i przypominać przeziębienie, jednak u części chorych po kilku dniach dochodzi do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. Może się to objawiać jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu lub rdzenia kręgowego.

W Polsce KZM występuje sezonowo – głównie od wiosny do jesieni. Rocznie rejestruje się od 150 do 300 przypadków, z czego aż 80% w północno-wschodnich województwach. Dane epidemiologiczne wskazują jednak na niedoszacowanie – wiele przypadków może nie być zgłaszanych.

Czy istnieje szczepionka na boreliozę?

Obecnie nie ma dostępnej szczepionki przeciwko boreliozie dopuszczonej do powszechnego stosowania. Borelioza to bakteryjna choroba, której przebycie nie daje odporności – można zachorować wielokrotnie. Mimo wielu lat prac badawczych dotąd nie udało się opracować preparatu, który byłby skuteczny, bezpieczny i dobrze tolerowany przez pacjentów.

Kiedy będzie szczepionka na boreliozę?

Szczepionka VLA15, opracowywana przez firmy Pfizer i Valneva, to najbardziej zaawansowany projekt w kierunku stworzenia ochrony przed boreliozą. Preparat znajduje się obecnie w trzeciej fazie badań klinicznych. Publikacja wyników przewidziana jest na koniec 2025 roku.

Wyniki najnowszych badań klinicznych

Dotychczasowe etapy testów wykazały, że szczepionka VLA15 wywołuje odpowiedź immunologiczną na wszystkie siedem serotypów białka OspA bakterii Borrelia. Działania niepożądane są umiarkowane, a skuteczność – obiecująca. W badaniach uczestniczyło około 18 000 osób, także w Polsce. Jeśli wyniki trzeciej fazy będą pozytywne, kolejnym krokiem będzie złożenie wniosku o rejestrację produktu.

Dla kogo zalecane jest szczepienie na kleszcze?

Szczepienie przeciwko KZM jest szczególnie zalecane osobom, które regularnie przebywają na terenach zielonych – zarówno rekreacyjnie, jak i zawodowo. Najważniejsze grupy ryzyka to:

• pracownicy leśni, myśliwi, żołnierze,
• dzieci i młodzież uczestniczące w koloniach i obozach,
• osoby starsze,
• biegacze, właściciele psów, turyści piesi,
• mieszkańcy terenów endemicznych (np. woj. podlaskie, warmińsko-mazurskie).

Czy trzeba się szczepić, jeśli chorowało się na kleszczowe zapalenie mózgu?

Nie, osoby, które przebyły kleszczowe zapalenie mózgu, nie muszą się szczepić przeciwko tej chorobie. Przechorowanie KZM – niezależnie od jego przebiegu klinicznego – prowadzi do naturalnego uodpornienia organizmu na kolejne zakażenie tym samym wirusem.

Warunkiem odstąpienia od szczepienia jest potwierdzenie, że przebyta choroba była rzeczywiście spowodowana wirusem KZM. W tym celu konieczne jest laboratoryjne wykrycie swoistych przeciwciał przeciw wirusowi w surowicy krwi lub w płynie mózgowo-rdzeniowym.

Warto wiedzieć, że odporność po przechorowaniu KZM jest trwała, co odróżnia tę chorobę od np. boreliozy, po której ponowne zakażenie jest jak najbardziej możliwe. Dlatego w przypadku boreliozy temat szczepienia – gdyby taka szczepionka istniała – wyglądałby zupełnie inaczej.

Kiedy zaszczepić się przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Najlepiej rozpocząć szczepienie przeciw KZM zimą lub wczesną wiosną – w lutym albo marcu. Schemat szczepienia podstawowego obejmuje 3 dawki, z których dwie pierwsze można podać w odstępie nawet 14 dni (w trybie przyspieszonym).

Jak wygląda szczepienie przeciwko KZM? Ile dawek?

Na rynku dostępne są szczepionki przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu od dwóch producentów – każda z nich występuje w wersji dostosowanej do wieku pacjenta: oddzielna formuła dla dzieci i osobna dla młodzieży oraz dorosłych.

Preparaty firmy Encepur:

• Encepur K – dla dzieci od 1 do 11 roku życia (dawka 0,25 ml),
• Encepur Adults – dla osób powyżej 12 roku życia (dawka 0,5 ml).

Schemat szczepienia podstawowego obejmuje trzy dawki:

• pierwszą,
• drugą – podawaną po 1 do 3 miesiącach od pierwszej,
• trzecią – podawaną 9–12 miesięcy po drugiej dawce.

Jeżeli potrzebne jest szybsze uzyskanie odporności, możliwe jest podanie drugiej dawki już po 14 dniach od pierwszej. Po zakończeniu cyklu podstawowego ochrona poszczepienna utrzymuje się przez minimum 3 lata (lub 12–18 miesięcy, jeśli zastosowano schemat przyspieszony). Aby utrzymać odporność, konieczne są szczepienia przypominające.

Dawkowanie przypominające dla Encepur:

• 
  dzieci 1–11 lat: pierwsza dawka przypominająca po 3 latach, kolejne co 5 lat,
• osoby do 49 roku życia: pierwsza dawka przypominająca po 12–18 miesiącach, następne co 5 lat,
• osoby powyżej 49 roku życia: pierwsza przypominająca po 12–18 miesiącach, kolejne co 3 lata.

Preparaty FSME-IMMUN:

• FSME-IMMUN Junior – dla dzieci od 1 do 15 roku życia (dawka 0,25 ml),
• FSME-IMMUN – dla młodzieży od 16 lat i dorosłych (dawka 0,5 ml).

Schemat podstawowy obejmuje:

• pierwszą dawkę,
• drugą – 1 do 3 miesiące po pierwszej,
• trzecią – podawaną 5–12 miesięcy po drugiej dawce.

W sytuacji, gdy konieczna jest szybka immunizacja, drugą dawkę można przyjąć już po 2 tygodniach od pierwszej. Po zakończeniu pełnego cyklu odporność utrzymuje się minimum 3 lata (lub 12–18 miesięcy przy schemacie przyspieszonym). Z tego względu zaleca się stosowanie dawek przypominających.

Schemat przypominający dla FSME-IMMUN:

• dzieci 1–15 lat: pierwsza dawka przypominająca po 3 latach, kolejne co 5 lat,
• osoby do 60 roku życia: pierwsza dawka przypominająca po 3 latach, następne co 5 lat,
• osoby powyżej 60 lat: dawki przypominające co 3 lata.

Jakie są skutki uboczne szczepienia na KZM?

Szczepionki przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM) są bezpieczne i dobrze tolerowane, jednak – jak w przypadku każdego szczepienia – mogą wystąpić niepożądane odczyny poszczepienne.

Najczęściej pojawiają się miejscowe reakcje skórne, takie jak:

• przejściowy ból w miejscu wkłucia,
• obrzęk,
• zaczerwienienie i bolesność okolicy iniekcji.

Objawy te zwykle ustępują samoistnie w ciągu 1–2 dni i nie wymagają interwencji medycznej.

Rzadziej dochodzi do reakcji ogólnoustrojowych, takich jak:

• stan podgorączkowy lub gorączka,
• bóle głowy, mięśni i stawów (głównie w okolicy karku),
• uczucie osłabienia,
• objawy przypominające grypę,
• nudności, rzadziej wymioty.

Szczepionki przeciwko KZM zawierają inaktywowanego (zabitego) wirusa, co oznacza, że nie mogą wywołać zakażenia. Ich działanie polega wyłącznie na stymulowaniu układu odpornościowego do produkcji przeciwciał ochronnych.

Przeciwwskazania do przyjęcia szczepionki na kleszcze

Chociaż szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu są uznawane za bezpieczne, istnieją sytuacje, w których ich podanie nie jest zalecane.

Główne przeciwwskazania to:

• reakcja anafilaktyczna po poprzedniej dawce szczepionki,
• nadwrażliwość na którykolwiek ze składników preparatu,
• ostra infekcja przebiegająca z gorączką,
• ciężka reakcja alergiczna w przeszłości (np. po innym szczepieniu lub leku).

Ciąża i karmienie piersią -> Nie zaleca się rutynowego stosowania szczepionki na KZM u kobiet w ciąży, ponieważ brakuje danych z badań klinicznych oceniających wpływ preparatu na płód. Możliwość podania szczepionki w ciąży należy rozważać indywidualnie – wyłącznie w sytuacjach uzasadnionego ryzyka (np. konieczność przebywania na terenach silnie endemicznych).

Ile kosztuje szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Na podstawie zgromadzonych przez nas danych średnia cena za szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu wynosi 158 zł, przy czym najniższa cena to 145 zł, natomiast najwyższa – 170 zł.

Gdzie można się zaszczepić przeciwko kleszczom?

Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu można wykonać w różnych typach placówek – zarówno publicznych, jak i prywatnych.

Opcje dostępne w Polsce to:

• 1. Przychodnie Podstawowej Opieki Zdrowotnej (POZ) – szczepienie można tu zrealizować po wcześniejszej kwalifikacji lekarskiej. Kwalifikacja do szczepienia w ramach POZ jest bezpłatna. Pacjent pokrywa koszt samej szczepionki, którą często musi zakupić samodzielnie w aptece (na podstawie recepty wystawionej przez lekarza POZ).
• 2. Prywatne centra medyczne i przychodnie komercyjne – najczęściej oferują zarówno szczepionkę, jak i usługę podania w jednym miejscu. W tym przypadku pacjent ponosi koszt całkowity, obejmujący kwalifikację lekarską, zakup preparatu oraz samą procedurę szczepienia.
• 3. Poradnie medycyny podróży – także realizują szczepienia przeciw KZM, często w ramach profilaktyki dla osób planujących wyjazdy do krajów o wysokiej zapadalności.