Badanie genetyczne predyspozycji do raka jelita grubego

Rak jelita grubego to jeden z najpoważniejszych problemów onkologicznych na świecie. Według najnowszych danych Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) z 2022 roku, jest to trzeci najczęściej diagnozowany nowotwór na świecie i druga najczęstsza przyczyna zgonów z powodu raka. W 2022 roku odnotowano globalnie ponad 1,9 miliona nowych zachorowań oraz ponad 900 tysięcy zgonów.

W Polsce sytuacja jest równie alarmująca. Zgodnie z danymi Krajowego Rejestru Nowotworów za 2021 rok, rak jelita grubego jest drugim najczęstszym nowotworem złośliwym u mężczyzn (po raku prostaty) i trzecim u kobiet (po raku piersi i płuca).

Każdego roku diagnozuje się ponad 18 tysięcy nowych przypadków, a ponad 12 tysięcy osób umiera z tego powodu. Termin "rak jelita grubego" obejmuje raka okrężnicy, zgięcia esiczo-odbytniczego oraz odbytnicy.

Prognozy na przyszłość są niepokojące. Eksperci IARC przewidują, że do 2050 roku globalna liczba nowych zachorowań wzrośnie o 58% do 3,1 miliona, a liczba zgonów o 69% do 1,6 miliona rocznie.

Objawy raka jelita grubego

Nowotwór jelita grubego jest chorobą rozwijającą się powoli i najczęściej bezobjawowo przez kilka, nawet do 10 lat. W Polsce wykrywa się ją przeważnie w stadium zaawansowanym, kiedy pacjent zgłasza się do lekarza z objawami takimi jak:

• krwawienie z jelita - zależnie od umiejscowienia guza mogą to być ciemno zabarwione stolce lub świeża krew w stolcu (w tym przypadku ważne jest rozróżnienie krwawienia jelitowego od krwawień wywołanych przez hemoroidy – żylaki odbytu)
• anemia (niedokrwistość) – osłabienie, ciągłe zmęczenie, bladość skóry i błon śluzowych, podwyższona temperatura ciała
• naprzemienne, długotrwałe biegunki i zaparcia oraz spadek masy ciała – nieuzasadnione zmianą diety
• nieswoiste bóle brzucha i dolnych partii pleców – uzależnione od rodzaju guza i jego lokalizacji
• nudności, wymioty, problemy z wypróżnianiem, nadmiar gazów jelitowych, uczucie dyskomfortu

Czynniki ryzyka raka jelita grubego

Wśród najczęstszych czynników predysponujących do rozwoju choroby wymienia się m.in. niewłaściwą dietę (bogatą w tłuszcze zwierzęce i czerwone mięso, ubogą w witaminy i błonnik), nadwagę i otyłość (zwłaszcza brzuszną), brak wysiłku fizycznego i wiek powyżej 50 lat, nadużywanie alkoholu, palenie papierosów (dowiedziono, że zwłaszcza u kobiet zwiększa ryzyko rozwoju choroby nawet o 40%), a także cukrzycę, nieswoiste stany zapalne jelit oraz czynniki genetyczne.

W zaawansowanym stadium choroby śmiertelność z powodu nowotworów jelita grubego szacowana jest na około 40%.

Genetyczne uwarunkowania i testy na raka jelita grubego

Przeprowadzane w ostatnich latach badania wykazały, że nawet 15% przypadków nowotworów jelita grubego ma podłoże genetyczne i rozwija się w efekcie odziedziczonej predyspozycji. Szczególny niepokój powinny budzić przypadki wystąpienia więcej niż jednego przypadku choroby w danej rodzinie, jak również przypadki raka jelita cienkiego, żołądka, trzonu macicy, dróg moczowych, jajnika i piersi oraz młody wiek zachorowania.

Przesłanki takie powinny skłonić nas do jak najszybszego przeprowadzenia testów genetycznych ukierunkowanych na nosicielstwo określonych mutacji genetycznych, zwłaszcza obejmujących geny MSH2, MLH1, MSH6, NOD2 i CHEK2 – pojawienie się nowotworu najczęściej jest wynikiem obecności kilku lub nawet kilkunastu mutacji w obrębie tych genów, zaangażowanych w regulację cyklu komórkowego.

Osoby z historią nowotworową w rodzinie powinny określić swoją predyspozycję genetyczną do zachorowania oraz pozostać pod stałą kontrolą lekarza, najlepiej w poradni genetycznej i/lub gastrologicznej.

Rola mikrobiomu jelitowego

Warto również wspomnieć o nowych odkryciach dotyczących roli mikrobiomu jelitowego i jego interakcji z genetycznymi predyspozycjami. Badania sugerują, że zmiany w składzie mikrobiomu mogą wpływać na ryzyko wystąpienia raka jelita grubego, co otwiera nowe możliwości profilaktyki i leczenia.

Nowoczesne testy diagnostyczne realizowane techniką mikromacierzy DNA typu SNP w technologii APEX wykonują w Polsce m.in. laboratoria Medgenetix i Euroimmun DNA. Obejmują one badanie 5 genów i 169 możliwych w nich mutacji, których nosicielstwo w świetle obecnych wyników badań wiąże się z wysokim, sięgającym 60-80% ryzykiem zachorowania na raka jelita grubego niezwiązanego z polipowatością (tzw. zespół Lyncha, HNPCC).

Powstaje on w wyniku mutacji jednego z genów odpowiedzialnych za naprawę DNA, takich jak MSH2, MLH1 lub MSH6 (mutacje genów MSH2 i MLH1 stanowią ok. 90% wszystkich mutacji związanych z tym zespołem). Nosiciele mutacji narażeni są na zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwór jelita grubego przed 45 rokiem życia, a także na podwyższone ryzyko wystąpienia w młodym wieku innych nowotworów, takich jak rak endometrium, jelita cienkiego, rzadziej nowotworów jajnika, górnych dróg moczowych, żołądka, mózgu i piersi.

Znaczenie genów NOD2 i CHEK2

Pewne, choć nieco mniejsze znaczenie warunkujące zwiększone prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworu jelita grubego mają także geny NOD2 i CHEK2. Mutacja 3020insC genu NOD2 występuje w ok. 15% wszystkich raków jelita grubego i ma związek z ponad 2-krotnie podwyższonym ryzykiem zachorowania u osób powyżej 60 r.ż.

U nosicieli mutacji genu CHEK2 ryzyko wystąpienia nowotworu jelita grubego wzrasta ok. 2-krotnie, a mutacja występuje w ok. 10% raków tego narządu.

Badanie genetyczne:

• polega na pobraniu próbki materiału genetycznego w postaci krwi lub wymazu z jamy ustnej,
• materiał jest wysyłany do laboratorium,
• wyniki testu otrzymujemy po około 3 tygodniach,
• powinno się je skonsultować i omówić ze specjalistą genetykiem i/lub gastrologiem.

Konsultacja wyników i profilaktyka

Konsultacja z genetykiem po uzyskaniu wyników testu jest kluczowa, ponieważ pozwala na zrozumienie ryzyka i omówienie odpowiednich strategii monitorowania oraz zapobiegania. W przypadku wykrycia mutacji, lekarz może zalecić częstsze badania kontrolne, takie jak kolonoskopia, co zwiększa szanse na wczesne wykrycie ewentualnych zmian nowotworowych.

Oprócz testów genetycznych, istnieją inne metody profilaktyki raka jelita grubego, które mogą pomóc w jego wczesnym wykrywaniu. Kolonoskopia jest najbardziej skutecznym badaniem w wykrywaniu i usuwaniu polipów, które mogą przekształcić się w nowotwór. Inne badania przesiewowe, takie jak testy na obecność krwi utajonej w kale, mogą również pomóc w identyfikacji wczesnych zmian.

Osoby z dodatnim wynikiem testu genetycznego powinny szczególnie rozważyć te metody jako część swojej strategii prewencyjnej.

Testy genetyczne są dostępne i wskazane przede wszystkim dla osób z podwyższonym ryzykiem, co obejmuje osoby z historią nowotworową w rodzinie oraz osoby, u których wykryto charakterystyczne mutacje genetyczne. Uczestnictwo w programach przesiewowych pozwala na wczesne wykrycie choroby, co znacznie zwiększa szanse na skuteczne leczenie.