Test DNA na ojcostwo

Kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA) jest organicznym związkiem chemicznym składającym się z nukleotydów. Występuje w chromosomach i pełni rolę nośnika informacji genetycznej u wszystkich żywych organizmów. Badania DNA są procedurą wykorzystywaną powszechnie do wykrywania bakterii i wirusów chorobotwórczych, badaniach kryminalistycznych oraz ustalaniu pokrewieństwa pomiędzy osobami.

Do tej ostatniej grupy należy test na ojcostwo, którym porównuje się materiał genetyczny, pochodzący od dziecka i potencjalnego rodzica. Pozwala on na potwierdzenie ojcostwa z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością (99,9999%) lub jego 100% wykluczenie.

Na czym polega test na ojcostwo

Pierwszym etapem testu na ojcostwo jest pobranie materiału genetycznego – czyli zrobienie wymazu specjalną pałeczką z wewnętrznej części policzka. Mimo, że pobrane komórki naskórka są niewidoczne gołym okiem, to jednak ilość zawartego w nich DNA jest nawet 1000-krotnie większa od ilości niezbędnej do wykonania badania. Jeśli wynik badania ma być dowodem w sprawie sądowej, jego pobranie (od dziecka, matki i domniemanego ojca) musi zostać wykonane przez biegłego sądowego.

Możliwe źródła materiału genetycznego w testach prywatnych:

• wymaz z wewnętrznej strony policzka,
• szczoteczka do zębów,
• włosy z cebulkami,
• paznokcie,
• chusteczki z wydzieliną,
• guma do żucia.

W przypadku testów prywatnych, materiał genetyczny może być pobrany samodzielnie w domu. W zestawie do badania znajdują się odpowiednio zabezpieczone pałeczki oraz instrukcja postępowania. Taki test nie jest honorowany w sądzie, ale może dać jednoznaczną odpowiedź na pytanie o ojcostwo.

W 2024 roku opracowano nowoczesne techniki pobierania DNA z alternatywnych źródeł, takich jak szczoteczki do zębów, paznokcie czy włosy z cebulkami. Choć są one mniej stabilne niż wymaz z policzka, w wielu przypadkach pozwalają uzyskać wystarczającą ilość materiału do analizy.

Typy testów na ojcostwo

Na rynku dostępne są dwa główne typy testów DNA na ojcostwo: testy prywatne (domowe) oraz testy sądowe. Różnią się one nie tylko sposobem pobrania próbek, ale również procedurą analizy oraz możliwością ich wykorzystania jako dowodu w postępowaniach prawnych.

Testy prywatne są dyskretne i szybkie, natomiast testy sądowe wymagają formalne procedury z udziałem biegłego i odpowiedniej dokumentacji identyfikacyjnej uczestników badania

.

Etapy analizy próbki DNA

Pałeczka do wymazu z pobranymi komórkami nabłonkowymi przewożona jest do laboratorium, gdzie w sterylnych warunkach i z zachowaniem szczególnej ostrożności próbka materiału genetycznego zanurzana jest w roztworze środka rozpuszczającego tłuszcze oraz enzymu rozpuszczającego białka. Procedura przeprowadzana jest w specjalnym urządzeniu podgrzewającym (termobloku) i prowadzi to do całkowitego zniszczenia komórek i pozostawienia tylko „czystego” DNA pływającego w powstałym roztworze.

Roztwór zawierający DNA umieszczany jest w wirówce laboratoryjnej o prędkości nawet 13.000 obrotów na minutę. Jej zadaniem jest oddzielenie pozostałości komórek od DNA, które osiada na specjalnym sitku i wymywane jest z niego za pomocą innego roztworu.

Identyfikacja markerów DNA

Czyste DNA przekazywane jest następnie do „właściwej” analizy. Mimo, że w 99,9% DNA jest identyczna u wszystkich ludzi, to jednak występują w nim tzw. markery DNA, czyli fragmenty znacznie różniące się od siebie u poszczególnych osób. Właśnie te, najbardziej zmienne fragmenty, po wielokrotnym powieleniu, wykorzystywane są przy ustalaniu ojcostwa. Kolejne procedury laboratoryjne sprawiają, że w efekcie otrzymujemy zestaw kilkudziesięciu fragmentów DNA, których kombinacja jest różna dla wszystkich ludzi.

Pozyskany materiał umieszczany jest w szklanej kapilarze, rurce o średnicy 50 mikrometrów, wypełnionej specjalnym żelem. Do obu końców kapilary podłączany jest prąd o napięciu 15.000 V, który powoduje przemieszczanie się DNA z jednego jej końca do drugiego. Umieszczony przy nim laser i detektor połączone z komputerem wyposażonym w odpowiednie oprogramowanie wykrywają przesuwające się DNA. Czas przejścia danego markera przez rurkę pozwala dokładnie określić jego unikalną długość, która następnie porównywana jest u badanych osób.

Odczyt i interpretacja wyników

Markery DNA występują u każdego człowieka w dwóch wariantach a dziecko dziedziczy od każdego rodzica po jednym z nich. Jeżeli jeden występuje u matki, drugi musi występować u ojca. Gdy wszystkie badane fragmenty pasują do DNA matki i badanego mężczyzny, wówczas obliczane jest prawdopodobieństwo ojcostwa. Aby było ono uznane za wiarygodne, wynik musi wynosić minimum 99,9999%.

Sytuacje, które wykluczają ojcostwo:

• Dziecko posiada markery DNA niewystępujące u matki i domniemanego ojca,
• Brak zgodności w kluczowych markerach,
• Test potwierdza brak dziedziczenia cech od badanego mężczyzny.

W sytuacji gdy dziecko posiada markery DNA niewystępujące u matki i domniemanego ojca, wówczas wykluczane jest jego ojcostwo. Oznacza to, że dziecko musiało odziedziczyć tą część DNA po innym mężczyźnie.

Nowe wytyczne w raportowaniu wyników

W 2023 roku wprowadzono nowe standardy międzynarodowe dotyczące raportowania wyników testów DNA. Obecnie każdy wynik powinien zawierać nie tylko samą interpretację wyniku (potwierdzenie lub wykluczenie ojcostwa), ale także dokładny wykaz analizowanych markerów, poziom zgodności oraz metodologię badania. Dzięki temu możliwe jest lepsze porównywanie wyników pomiędzy różnymi laboratoriami.

Aspekty prawne

Testy na ojcostwo budzą wiele pytań prawnych i etycznych. W Polsce wykonanie testu DNA bez wiedzy i zgody drugiej strony – np. pobranie materiału genetycznego mężczyzny bez jego wiedzy – może być uznane za naruszenie dóbr osobistych.

Jeśli test ma być wykorzystany jako dowód w sprawie sądowej (np. o alimenty, ustalenie ojcostwa lub zaprzeczenie ojcostwa), wymagane jest, aby został przeprowadzony w obecności biegłego sądowego i zgodnie z procedurami określonymi przez prawo.

W ostatnich latach wzrosło również zainteresowanie testami genetycznymi w kontekście poznawania tożsamości biologicznej – m.in. wśród osób adoptowanych czy pochodzących z in vitro. Testy na ojcostwo stają się w tym kontekście częścią szerszych poszukiwań genealogicznych.